Հնարավո՞ր է լինել բարի՝ առանց Աստծո

Համառոտ

Թե ինչու է Աստված բարոյական գիտակցության միակ վստահելի ու առողջ հիմքը։

Կարո՞ղ ենք լինել բարի ու լավն առանց Աստծո։ Առաջին հայացքից այս հարցի պատասխանն այնքան ակնհայտ է թվում, որ նույնիսկ զայրույթ է առաջացնում։ Քանի որ մենք՝ բոլորս, ովքեր քրիստոնյա թեիստներ ենք, անկասկած, Աստծո մեջ ենք գտնում բարոյական ամրության ու վճռականության աղբյուրները, որոնցով ի վիճակի ենք լինում ապրել բարոյապես ավելի լավ կյանքով, քան կապրեինք առանց Իրեն։ Այնուամենայնիվ ամբարտավան ու տգետ է հնչում, եթե պնդենք, որ նրանք, ովքեր չեն կիսում մեր հավատն Աստծո հանդեպ, ոչ միշտ են բարոյապես լավ կյանքով ապրում. ընդհակառակը, երբեմն նրանց ապրած կյանքերն ու գործունեությունը մեզ` հավատացյալներիս  ամոթով են թողնում։

Այդ դեպքում, իհարկե՛, մեծամիտ ու անիմաստ է թվում շարունակել այն պնդումը, որ մարդիկ առանց Աստծուն հավատալու կարող են լավը լինել։ Բայց հարցն այստեղ բոլորովին այլ է․ կարո՞ղ ենք առհասարակ լավը լինել առանց Աստծո։ Հարցին այս կերպ մոտենալով՝ մենք մետաէթիկայի հիմնական՝ բարոյական արժեքների օբյեկտիվության հարցը պրովոկացիայի ենք ենթարկում։ Արդյո՞ք մեզ համար կարևոր ու կյանքի համար առաջնային արժեքները պարզապես սոցիալական նորմեր են՝ նման ճանապարհի աջ կամ ձախ կողմերով մեքենա վարելուն, թե՞ դրանք պարզապես անհատական ճաշակի՝ նախապատվության հարցեր են, ինչպես որոշակի ուտելիքներ սիրել-չսիրելը։ Կամ արդյո՞ք այդ արժեքներն ընդունելի ու վավեր են անկախ նրանից, թե ինչպես ենք դրանց վերաբերվում, և եթե այդպես է, ապա՝ ի՞նչ հիմքով։ Ավելին, եթե բարոյական արժեքները միայն հորինված կոնվենցիաներ են, ապա ինչո՞ւ պետք է դրանց համապատասխան գործենք, հատկապես եթե դրանք բախվում են մեր սեփական հետաքրքրություններին ու շահերին։ Թե՞ ինչ-որ ձևով մենք պատասխանատու ու հաշվետու ենք մեր բարոյական որոշումների ու գործողությունների համար։

Այսօր ուզում եմ պնդել, որ եթե Աստված գոյություն ունի, ապա բարոյական արժեքների, բարոյական պարտականությունների ու բարոյական պատասխանատվության օբյեկտիվությունն ապահովված է, սակայն եթե Աստված գոյություն չունի, ապա բարոյական գիտակցությունը պարզապես մարդկային նորմ է՝ բացարձակապես սուբյեկտիվ ու ոչ պարտադիր։ Մենք միգուցե շարունակենք ապրել ու գործել հենց այնպես, ինչպես միշտ փաստացի ապրել ենք, սակայն Աստծո բացակայության դեպքում մեր որևէ արարք լավ կամ վատ պիտակել չենք կարող, քանի որ եթե Աստված գոյություն չունի, օբյեկտիվ բարոյական արժեքներ գոյություն չունեն։ Այսպիսով առանց Աստծո գոյության լավը (կամ վատը) լինել չենք կարող։ Մյուս կողմից, եթե հավատում ենք, որ բարոյական արժեքներն ու պարտավորությունները օբյեկտիվ են, ապա սա արդեն Աստծուն հավատալու բարոյական հիմք է ծառայում։

Քննարկենք այն վարկածը, որ Աստված գոյություն ունի։ Նախ, եթե Աստված գոյություն ունի, ապա գոյություն ունեն նաև օբյեկտիվ բարոյական արժեքներ։ Ասել, թե կան օբյեկտիվ բարոյական արժեքներ, նշանակում է, որ ինչ-որ բանը ճիշտ է կամ սխալ անկախ նրանից, թե հավատում ենք դրան, թե՝ ոչ։ Օրինակ՝ ասել, որ նացիստական հակահրեական գործելաոճը բարոյապես սխալ է, նույնիսկ եթե Հոլոքոստն իրականացնող նացիստները կարծում էին, որ դա լավ էր ու ճիշտ, այն դեռևս սխալ կլիներ, եթե նացիստները հաղթեին Համաշխարհային Երկրորդ պատերազմն ու հաջողվեին իրենց փորձարկումներում ու լվանային բոլոր նրանց ուղեղները, ովքեր չէին համաձայնի իրենց հետ։

Աստվածաբանական տեսակետից օբյեկտիվ բարոյական արժեքներն արմատավորված են Աստծո մեջ։ Աստծո սեփական սուրբ ու կատարելապես բարի բնույթն այն բացարձակ չափանիշն է՝ կշռաքարը, որով բոլոր գործողությունն ու որոշումները կշռվում են։ Աստծո բարոյական բնույթն այն էր, ինչ Պլատոնը կոչում էր «ԲԱՐԻ»։ Նա է բարոյական արժեքների առանցքն ու աղբյուրը։ Իր բնույթով Աստված սիրող է, առատաձեռն, արդար, հավատարիմ, բարի և այլն։

Ավելին, Աստծո բարոյական բնույթն արտահայտվում է մեզ հետ ունեցած հարաբերության միջոցով՝ աստվածային պատվիրանների տեսքով, որոնք սահմանում են մեր բարոյական պարտավորություններն ու պարտականությունները։ Այս պատվիրաններն Աստծո քմահաճության արդյունքը չեն, այլ բխում են Իր բնույթից ու արժեքներից։ Հուդայաքրիստոնեական արժեհամակարգում մարդու բոլոր բարոյական պարտավորվածությունները կարելի է ամփոփել երկու հիմնական պատվիրաններում։ Առաջին պատվիրանն ասում է, որ պետք է սիրենք մեր Տեր Աստծուն ողջ զորությամբ, ողջ հոգով, ողջ սրտով ու ողջ մտքով, իսկ երկրորդն ասում է, որ մեր բարեկամին, ընկերոջը պետք է սիրենք այնպես, ինչպես ինքներս մեզ։ Հենց այս հիմքով էլ մենք կարող ենք հաստատել սիրո, առատաձեռնության, անձնազոհության ու հավասարության օբյեկտիվ լավն ու ճշմարտացի լինելը, և կարող ենք դատապարտել եսասիրությունը, ատելությունը, բռնությունը, խտրականությունն ու ճնշումները՝ որպես օբյեկտիվորեն չար ու սխալ։

Ի վերջո, ըստ աստվածաբանական վարկածների՝ Աստված բոլոր մարդկանցից բարոյական հաշվետվություն է պահանջելու իրենց գործողությունների համար։ Չարիքն ու սխալ արարքները պատժի կենթարկվեն, արդարությունը կվերականգնվի։ Բարին կհաղթի չարին, ու մենք կտեսնենք, որ մենք ապրում ենք բարոյական գիտակցությամբ լի տիեզերքում։ Չնայած այս կյանքի անարդարություններին՝ վերջում Աստծո արդարության կշեռքի նժարները կհավասարակշռվեն։ Հետևաբար, այս կյանքում մեր բարոյական ընտրություններն ու որոշումները հավիտենական նշանակություն ունեն։ Մենք հաստատակամորեն կարող ենք այնպիսի բարոյական որոշումներ կայացնել, որոնք դեմ են մեր շահերին ու նույնիսկ կարող են պահանջել ծայրահեղ անձնազոհություն՝ գիտակցելով, որ նման արարքները դատարկ ու անիմաստ քայլեր չեն։ Մեր ապրած բարոյական կյանքերը գերագույն նշանակություն ունեն։ Կարծում եմ՝ ակնհայտ է, որ աստվածաբանությունը բարոյական գիտակցության համար առողջ հիմք է։

Հակադարձենք այս ամենն աթեիզմի առաջ քաշած վարկածներին։ Նախ, եթե աթեիզմը ճիշտ է, ապա օբյեկտիվ բարոյական արժեքներ գոյություն չունեն։ Եթե Աստված գոյություն չունի, ապա էլ ի՞նչ հիմք ունենք բարոյական արժեքների համար։ Մասնավորապես՝ ո՞րն է այն հիմքը, որով մարդ էակն արժեք ունի։ Եթե Աստված գոյություն չունի, ապա դժվար է գտնել մի որևէ պատճառ, որով մտածենք, թե մարդիկ յուրահատուկ են կամ թե մարդկային բարոյականությունն օբյեկտիվորեն ճիշտ է։ Ավելին, ինչո՞ւ պետք է մտածել, թե մենք առհասարակ որևէ բարոյական պարտավորվածություն ունենք մեր կյանքում։ Ո՞վ կամ ի՞նչն է մեզ վրա բարոյական պարտականություններ դնում։ Գիտությունների փիլիսոփա Միքայել Ռուզը գրում է․ «Ժամանակակից էվոլյուցիոնիստի դիրքորոշումն այն է, որ․․․ մարդիկ ունեն բարոյականության գիտակցություն․․․, քանի որ այսպիսի գիտակցությունն ունի կենսաբանական արժեք։ Բարոյականությունն այնպիսի կենսաբանական հարմարվողականություն է, ինչպիսիք են ձեռքներն ու ոտքերն ու ատամները։ Էթիկան՝ որպես օբյեկտիվ ինչ-որ բանի տրամաբանորեն արդարացված պնդումների համակարգ, պարզապես պատրանք է։ Ես գնահատում եմ, երբ ասում են, որ պետք է սիրել ընկերոջդ այնպես, ինչպես ինքդ քեզ, քանի որ ասողներին թվում է, որ իրենք վեհ ու բարձր մի բան են ակնարկում․․․Այնուամենայնիվ, այսպիսի մեջբերումներն իրապես հիմնավորված չեն։ Բարոյականության գիտակցումը միայն օգնում է գոյության պահպանմանն ու վերարտադրությանը։ Իսկ դրան ավելի վեհ իմաստի գոյություն հաղորդելը պարզապես պատրանք է»։ [1]

Սոցիալ-կենսաբանական ճնշումների արդյունքում հոմոսապիենսների մեջ զարգացել է այսպես կոչված «անասնական բնազդով բարոյականություն», որը մեր տեսակի գոյատևման հավերժական պայքարում ի օգուտ մեզ է գործել։ Սակայն հոմոսապիենսները չունեն մի այնպիսի հիմք, որով բարոյական արժեքներն օբյեկտիվորեն ճշմարիտ ու համամարդկային են դարձնում։ Ավելին, աթեիզմը մերժում է «գերբնական օրենսդիրի» գաղափարը։ Այդ դեպքում ո՞րն է բարոյական պարտավորվածությունների աղբյուրը։ Ականավոր բարոյագետ Ռիչարդ Թեյլորը գրում է․ «Ներկայիս ժամանակաշրջանը, քիչ թե շատ ժխտելով աստվածային օրենսդիրի գաղափարը, այնուամենայնիվ փորձել է պահպանել բարոյական ճիշտ ու սխալ արժեքների գաղափարը՝ չնկատելով, որ Աստծուն մի կողմ դնելով՝ իրենք նաև բարոյական ճիշտ ու սխալ արժեքների իմաստային հիմքն են քանդել։ Նույնիսկ կրթված մարդիկ երբեմն հռչակում են, որ պատերազմը, աբորտները, մարդկային որոշ իրավունքների խախտումները «բարոյապես սխալ» են, ու իրենց այդպիսով թվում է, որ իրենք շատ ճիշտ ու կարևոր միտք են արտահայտում։ Կրթված մարդկանց հավանաբար հիշեցնելու կարիք չկա, որ նմանատիպ հարցերի պատասխանները երբեք դուրս չեն եկել կրոնի սահմաններից»։ [2]

Նա եզրակացնում է․ «Բարոյագիտության ժամանակակից գրողները, որոնք ուրախ ու թեթև ճառեր են շարադրում ճիշտ ու սխալի կամ բարոյական պարտավորվածությունների մասին՝ առանց կրոնը վկայակոչելու, իրականում պարզապես օդից խոսում են՝ անհիմն դատողություններ կատարելով, որի արդյունքում իրենց խոսքերը կորցնում են ողջ իմաստը»։ [3]

Այժմ կարևոր է հասկանալ, թե որն է մեր առջև դրված իրական խնդիրը։ Հարցն այն չէ, թե արդյո՞ք պետք է հավատանք Աստծուն, որպեսզի բարոյապես ճիշտ կյանքով ապրենք։ Որևէ պատճառ չկա՝ եզրակացնելու, որ աթեիստներն ու թեիստները միաժամանակ չեն կարող ապրել բոլորի կողմից լավ ու պարկեշտ համարվող արժեհամակարգով։ Այդ նույն կերպով էլ հարցն այն չէ, թե արդյո՞ք կարող ենք բարոյագիտության մի այնպիսի համակարգ ստեղծել, որում Աստված դեր չունենա։ Եթե անհավատը համաձայնի, որ մարդկային կյանքն ունի օբյեկտիվ արժեք, ապա ինչո՞ւ չպետք է կարողանա մշակել մի այնպիսի բարոյական արժեհամակարգ, որի հետ աստվածավախ մարդիկ համամիտ կլինեն։ Կամ, նորից, հարցը նրանում չէ, թե արդյո՞ք կարող ենք գիտակցել ու ճանաչել բարոյական արժեքների օբյեկտիվության գոյությունն առանց Աստծո գոյության գաղափարի։ Թեիստները տիպիկ պատասխանն այն է, որ մարդը կարիք չունի Աստծուն հավատալու, որպեսզի գիտակցի, որ պետք է սիրի իր երեխաներին։ Ավելի շուտ, ինչպես հումանիստ փիլիսոփա Փոլ Կուրցն է ասում․ «Բարոյական ու բարոյագիտական սկզբունքների առանցքային հարցը սերտորեն առնչվում է մարդկության գոյաբանական ծագմանը։ Եթե այդ սկզբունքներն Աստծուց չեն ու չունեն որևէ վերերկրային ծագում, ապա մի՞թե դրանք ժամանակավոր են ու վաղանցիկ»։ [4]

Եթե Աստված չկա, ուրեմն հոմոսապիենսների մեջ զարգացած «անասնական բարոյական գիտակցության»՝ օբյեկտիվ ճիշտ կամ սխալի որևէ հիմք չունենք։ Ի վերջո, ի՞նչ մի յուրահատուկ տեսակներ են մարդ էակները։ Նրանք բնության մեջ պատահականության արդյունք են, որոնք միայն վերջերս են առաջացել էվոլյուցիայի արդյունքում մի ինչ-որ անվերջ փոքր փոշու հատիկից՝ մոլորված այս անմիտ ու թշնամանքով լի տիեզերքում, և որոնք հարաբերականորեն կարճ ժամանակի ընթացքում անհատապես ու բոլորը միասին մատնված են կորստյան։ Որոշ գործողություններ, ինչպես օրինակ՝ ինցեստը, միգուցե կենսաբանորեն ու սոցիալապես այդքան էլ առավելություն չունեն, այդ իսկ պատճառով էլ մարդկության էվոլյուցիայի ընթացքում դարձել են տաբու, սակայն աթեիզմում ինցեստ կատարալու մեջ որևէ սխալ բան չկա։ Եթե, ինչպես Կուրցն է ասում, «մեր վարքագիծը ղեկավարող բարոյական սկզբունքների հիմքը սովորույթներն ու ավանդույթներն են, զգացմունքներն ու ճաշակի զգացումը»,[5] ապա ըմբոստ մեկն, ով որոշում է չհարգել ու չհնազանդվել այդ անասնական բարոյականությանը, բոլորովին էլ պատասխանատու չէ իր արարքների համար․ նա պարզապես անճաշակ ու անսովոր բաներ է անում։

Նատուրալիստական աշխարհայացքում մարդ էակի օբյեկտիվ անարժեքությունն ու անկարևորությունն ընդգծվում են այդ իսկ աշխարհայացքից բխող երկու հետևանքներով՝ մատերիալիզմով ու դետերմինիզմով։ Նատուրալիստները հիմնականում մատերիալիստ են կամ ֆիզիկալիստ, որոնք մարդուն դիտարկում են որպես զուտ կենդանի օրգանիզմ։ Բայց եթե մարդն իր էության մեջ չունի որևէ աննյութ կողմ (կարող ենք դա կոչել հոգի կամ միտք կամ նման մեկ այլ բան), ապա որակապես նրա ու մյուս կենդանական տեսակների միջև որևէ տարբերություն չկա։ Մատերիալիստների համար մարդու բարոյական գիտակցությունն օբյեկտիվ համարելն իրենց կողմից առնվազն խտրականություն է մյուս կենդանական տեսակների նկատմամբ։ Մատերիալիստական մարդաբանության մեջ չենք կարող մարդուն ավելի վեր դասել, քան առնետին։ Բացի այդ, եթե մեր միտքը միայն ուղեղի գործունեության արդյունք է, ուրեմն այն ամենն, ինչ մենք մտածում ենք կամ անում, որոշվում են միայն մեր հինգ զգայարաններով ու գենետիկ կոդավորմամբ։ Ստացվում է, որ մենք անհատականություն ունեցող էակներ չենք, որոնք ազատ կամքով կարող են որոշումներ կայացնել։ Եթե մտածելու ու որոշելու ազատություն չունենք, հետևաբար մեր որոշումներն ու ընտրությունները բարոյապես որևէ արժեք կամ նշանակություն չունեն։ Իսկ մենք պարզապես մարիոնետ տիկնիկներ ենք, որոնց ղեկավարում են զգայական նյարդերն ու ֆիզիկական մարմնի կառուցվածքը։ Իսկ ի՞նչ բարոյական արժեք ունեն տիկնիկները կամ դրանց գործողությունները․․․

Այսպիսով, եթե նատուրալիստական աշխարհայացքը ճիշտ է, ապա անհնարին է դատապարտել պատերազմը, բռնությունը կամ հանցագործությունները ու պիտակել դրանք որպես «չարիք»։ Նույն կերպով էլ՝ ինչպե՞ս կարող ենք գովաբանել եղբայրությունը, հավասարությունն ու սերը ու դրանք համարել «լավը»։ Այլևս կապ չունի, թե ինչ արժեհամակարգ ես ցանկանում որդեգրել, քանի որ ճիշտ կամ սխալ արժեքներ չկան, բարի ու չար գոյություն չունեն։ Սա նշանակում է, որ իրականում Հոլոքոստի նման վայրագությանը բարոյական որևէ գնահատական տալ չենք կարող։ Դու միգուցե մտածես, որ դա սխալ էր, բայց քո կարծիքն այնքան արժեք ունի, որքան նացիստական շարժման գաղափարակիցներինը, որոնք կարծում էին, թե Հոլոքոստը լավ երևույթ է։ Փիթեր Հաասն իր «Բարոյագիտությունն Աուշվիցից հետո» գրքում հարցնում է, թե ինչպես էր հնարավոր, որ մի ամբողջ ազգ մեկ տասնամյակից ավելի կամովին մասնակից լինի պետության կողմից հովանավորվող զանգվածային կտտանքներին ու ցեղասպանությանը՝ առանց լուրջ ընդդիմության։ Նա պնդում է, որ «լինելով բարոյագիտությունից ոչ հեռու՝ ոճրագործները գործում էին իրենց բարոյական նորմերին համապատասխան, որից ենթադրելի է, որ որքան էլ դժվար ու տհաճ լիներ իրենց առաջադրանքը, հրեաների ու գնչուների զանգվածային ոչնչացումները լիովին արդարացվում էին․․․Հոլոքոստը համատեղ ջանքերի շնորհիվ հնարավոր դարձավ, քանի որ ըստ նոր բարոյագիտական սկզբունքների՝ հրեաների ձերբակալությունն ու աքսորներն այլևս սխալ չէին համարվում, ավելին՝ դրանք բարոյապես հանդուրժելի էին, նույնիսկ՝ լավ»։ [6]

Ավելին, Հաասը մատնանշում է, որ նացիստական էթիկան ներսից քանդել հնարավոր չէր, քանի որ այն հենց ներսից էր կապակցված ու կայուն։ Միայն այդ հարաբերական, սոցիալ-մշակութային բարքերի խմորից դուրս գտնվելով կարելի էր իրապես տեսնել ու գնահատել իրականությունը։ Սակայն Աստծո բացակայության դեպքում մենք չունենք այդ խմորից դուրս եղող տեսակետը, որով «կտեսնենք», թե ինչպիսին է մեր հասարակությունը։ Աուշվիցում ձերբակալված մի ռաբբի ասում էր, որ այնպիսի տպավորություն էր, որ դիտավորյալ կերպով հեղաշրջում էին Տաս Պատվիրանները՝ սպանի՛ր, սո՛ւտ խոսիր, գողացի՛ր։ Մարդկությունը նման դժոխքի ականտես երբեք չի եղել։ Մինչդեռ, իրականում, եթե նատուրալիզմը ճշմարիտ է, ապա մեր ողջ աշխարհն է մի Աուշվից։ Բարի ու չար, ճիշտ կամ սխալ չկա։ Օբյեկտիվ բարոյական արժեքներ գոյություն չունեն։

Ավելին, եթե աթեիզմը ճիշտ է, ապա մեր արարքների համար բարոյական պատասխանատվություն կրել չենք կարող։ Եթե նույնիսկ նատուրալիզմը սահմաներ օբյեկտիվ բարոյական արժեքներ ու պարտավորություններ, դրանք անտեղի կլինեին, քանի որ մենք բարոյապես հաշվետու չենք ինչ-որ մեկի առջև։ Եթե կյանքն ավարտվում է գերեզմանում, ապա ի՞նչ տարբերություն՝ Ստալինի նման կապրենք, թե՝ որևէ սուրբի։ Ինչպես ռուս գրող Ֆյոդոր Դոստոևսկին է ճշմարտապես ասում․ «Եթե հավիտենական կյանք չկա, ապա ամեն բան թույլատրելի է»։ [7]

Սովետական բանտերի պետական գործիչները, որոնք ծեծուջարդի էին ենթարկում բանտարկյալներին, սա շատ լավ էին հասկացել։ Ռիչարդ Վուրմբրանդը զեկուցում է․ «Դժվար է հավատալ աթեիզմի դաժանությանը, երբ մարդը չի հավատում, որ բարի գործերը կպարգևատրվեն, իսկ չար գործերը՝ կպատժվեն։ Մարդ էակ լինելու որևէ պատճառ ու հիմք չկա։ Մարդու հոգու խորքում գտնվող չարությունը զսպելու իմաստ չկա։ Կոմունիստ դահիճները հաճախ էին ասում, որ Աստված չկա, հետևաբար՝ չար գործերը չեն պատժվելու, ինչպես ցանկանան, այդպես էլ կվարվեն։ Նույնիսկ լսել եմ, թե ինչպես էր մի դահիճ ասում․ «Շնորհակալ եմ Աստծուն, ում չեմ հավատում, որ կարողացել եմ մինչև այս պահն ապրել, երբ կարող եմ սրտիս ուզած ողջ չարությունն արտահայտել»։ Նա իր չարությունն արտահայտում էր աննկարագրելի վայրագություններով ու բանտարկյալներին սարսափելի տանջանքների ենթարկելով»։ [8]

Հաշվի առնելով մահվան փաստը՝ իրոք կապ չունի, թե ինչպես ենք ապրում։ Այդ դեպքում ի՞նչ ասենք այն մարդուն, որը եզրակացնում է, որ կարող ենք ապրել այնպես, ինչպես մեզ հաճելի է՝ զուտ մեր շահերից ու հետաքրքրություններից դրդված։ Այս ամենը Կալգարայի համալսարանի աթեիստ բարոյագետ  Կայ Նիլսենի համար չափից դուրս մռայլ պատկեր է ստեղծում։ Նա գրում է․ «Մեզ դեռևս չի հաջողվել ցույց տալ, որ բանականությանն անհրաժեշտ է բարոյական հայեցակետ, կամ որ բոլոր իրապես ռացիոնալ անձինք չպետք է լինեն եսակենտրոն անհատներ կամ դասական անբարոյականներ։ Բանականությունն այստեղ որոշիչ դեր չի խաղում։ Այն տեսարանը, որը պատկերել եմ ձեզ համար, այդքան էլ հուսադրող ու հաճելի չէ։ Այդ մասին մտածելն ինձ միայն ճնշում է։ Զուտ գործնական բանականությունը, նույնիսկ եթե այն լի է լավ գիտական փաստերով, մեզ բարոյական  գիտակցության չի հանգեցնում»։ [9] 

Միգուցե ինչ-որ մեկն ասի, որ մեր իսկ սեփական շահերից ելնելով՝ անհրաժեշտ է բարոյական ապրելակերպ որդեգրել։ Սակայն պարզ է, որ սա ոչ միշտ է ճիշտ, քանի որ ամենքս էլ կարող ենք հիշել իրավիճակներ, երբ մեր սեփական շահն ապտակել է բարոյականության բոլոր նորմերին։ Ավելին, եթե ինչ-որ մեկը բավականին ուժեղ է ու իշխանություն ունի, ինչպես օրինակ՝ Ֆերդինանտ Մարկոսը կամ Ֆրանսուա Դուվալյեն կամ նույնիսկ Դոնալդ Թրամփը, ապա նա կարող է շատ էլ հանգիստ արհամարհել խղճի խայթն ու ապահով ապրել իր քմահաճության պես։ Պատմաբան Ստյուարտ Իսթոնը շատ լավ է ամփոփում այս միտքը․ «Գոյություն չունի որևէ օբյեկտիվ պատճառ, թե ինչու մարդը պետք է բարոյական արժեհամակարգ ունենա, եթե իհարկե այդ բարոյական արժեհամակարգը «չի նպաստելու» իր սոցիալական կյանքի բարելավմանը կամ պարզապես իր լավ զգալուն։ Չկա որևէ օբյեկտիվ պատճառ, թե ինչու մարդը պետք է չանի այն ամենն, ինչ իրեն հաճելի է ու հասանելի»։ [10]

Նատուրալիստական աշխարհայացքում անձնազոհ արարքները բավականին անիմաստ են։ Ինչո՞ւ պետք է զոհաբերես քո շահը կամ հատկապես քո կյանքը հանուն որևէ մեկի։ Ըստ նատուրալիզմի՝ ոչ մի լավ, տրամաբանական հիմք չունենք ինչ-որ ինքնաբացարկող գործողություններ կատարելու համար։ Սոցիալ-կենսաբանական տեսանկյունից նմանատիպ ալտրուիստական վարքագիծը պարզապես էվոլյուցիոն հարմարվողականության արդյունք է, որն օգնում է հավերժացնել տեսակների հիշատակը։ Մայրը, որ վազում է դեպի այրվող տուն, որպեսզի փրկի իր երեխային, կամ զինվորը, որն իրեն նռնակի վրա է նետում իր ընկերների կյանքը փրկելու համար, ավելի կարևոր կամ գովասանքի արժանի բան չի անում, քան այն մրջյունը, որն իրեն զոհաբերում է մրջնաբույնը հսկելու ժամանակ։ Ողջամտությունը թելադրում է, որ եթե կարող ենք, պետք է զսպենք յուրաքանչյուր սոցիալ-կենսաբանական ճնշում, որը տանում է ինքնակործանման, ու փոխարենը որոշենք գործել հանուն մեր անձնական շահերի։ Կրոնի փիլիսոփա Ջոն Հիքը մեզ հրավիրում է պատկերացնելու, որ, ենթադրենք, մի մրջյուն օժտվում է սոցիալ-կենսաբանական գիտակցությամբ ու իր սեփական որոշումները կայացնելու ազատություն է ստանում։ Նա գրում է․ «Պատկերացրե՛ք, որ մրջյունը մղվում է ինքնազոհաբերության՝ հանուն մրջնաբույնի պահպանման։ Նա ուժգին կերպով զգում է, թե բնազդն ինչպես է իրեն ինքնակործանման տանում։ Բայց նա հարցնում է ինքն իրեն, թե ինչո՞ւ բնազդի ազդեցության տակ պետք է կամովին ինքնասպանություն գործի։ Ինչո՞ւ պետք է միլիոնավոր մյուս մրջյունների ապագան ավելի կարևոր է լինի, քան իր շարունակական գոյությունը։ Քանի որ այն ամենն, ինչ ինքը եղել է, կա ու կլինի, ներկայումս իր սեփական գոյությունն է, և իհարկե, եթե նա ազատ լինի բնազդի կույր ազդեցության իշխանությունից, նա կընտրի իր սեփական կյանքը»։ [11]

Իսկ ինչո՞ւ այլ կերպ պետք է վարվենք։ Կյանքն արդեն չափազանց կարճ է այն վտանգելու ու այնպիսի գործողություններ կատարելու համար, որոնք ի օգուտ մեզ չեն լինի։ Մեկ այլ անձի համար զոհաբերվելը պարզապես հիմարություն է։ Հետևաբար, նատուրալիստական փիլիսոփայության մեջ բարոյական պատասխանատվության բացակայությունը կարեկցանքի ու ինքնազոհության էթիկան դարձնում են սին ու դատարկ, վերացական հասկացություն։ Տորոնտոյի համալսարանի փիլիսոփա Ռ․Զ․ Ֆրիդմանը եզրակացնում է․ «Առանց կրոնի՝ կարեկցանքի բարոյական գիտակցության տրամաբանությունը հասկանալ չենք կարող։ Մարդկանց հանդեպ հարգանքն ու ուժեղների գոյատևման սկզբունքը միմյանց բացառում են»։ [12]

Այսպիսով, Աստծո գոյության կամ բացակայության դեպքերում մենք հանգում ենք կտրականապես միմյանցից տարբեր հայեցակետերի։ Եթե Աստված գոյություն ունի, ապա բարոյական գիտակցության համար առողջ ու հիմնավոր հիմքեր ունենք։ Եթե Աստված գոյություն չունի, ապա, ինչպես Նիցշեն էր դիտարկում, մենք, ի վերջո, կկանգնենք նիհիլիզմի փաստի առջև։

Բայց այս երկու ուղղությունների միջև ընտրությունը չպետք է կամայականորեն լինի։ Ընդհակառակը, հենց մեր քննարկած դիտարկումները կարող են հստատել Աստծո գոյությունն ապացուցող բարոյական հիմնավորումները։

Օրինակ, եթե կարծում ենք, որ օբյեկտիվ բարոյական արժեքներ գոյություն ունեն, ապա տրամաբանորեն մենք եզրակացնում ենք, որ Աստված գոյություն ունի։ Իսկ կա՞ ավելի ակնհայտ օբյեկտիվ բան այս աշխարհում, քան այն, որ օբյեկտիվ բարոյական արժեքներ գոյություն ունեն։ Եթե մերժենք բարոյական արժեքների օբյեկտիվ իրականությունը, ապա մեզ միայն մնում է մերժել ֆիզիկական աշխարհի օբյեկտիվությունը։ Ռուզի պատճառաբանությունը ծագումնաբանական, գենետիկ շեղվածության վատագույն գրքային օրինակն է, և միայն լավագույն կերպով ապացուցում է, որ օբյեկտիվ բարոյական արժեքների վերաբերյալ մեր սուբյեկտիվ ընկալումներն են զարգացել՝ էվոլյուցիայի ենթարկվել։ Բայց եթե բարոյական արժեքներն աստիճանաբար են բացահայտվում, ոչ թե՝ հնարվում, ապա բարոյականության գիտակցության հարթության մասին մեր քայլ առ քայլ ու սխալական ընկալումն է այլևս ոչ թե կասկածի տակ դնում այդ հարթության օբյեկտիվ իրականությունը, այլ՝ նյութական աշխարհի վերաբերյալ մեր սխալական ընկալումն է անարժևորում այդ հարթության օբյեկտիվությունը։ Փաստն այն է, որ մենք գիտակցում ու ճանաչում ենք օբյեկտիվ արժեքները։ Այնպիսի արարքներն, ինչպիսիք են բռնաբարությունը, կտտանքների ենթարկելը կամ երեխաների հանդեպ բռնությունը, սոցիալապես ոչ միայն անընդունելի վարքագծեր են, այլև բարոյապես զզվանք են առաջացնում։ Ռուզն՝ ինքը խոստովանում էր․ «Մարդը, որը կարծում է, թե փոքր երեխաներին բռնաբարելը բարոյապես ընդունելի է, այնքան է սխալվում, որքան այն մեկն, ով պնդում է, թե 2+2=5»։ [13] Նմանապես սերը, հավասարությունը, ինքնազոհությունը իրականության մեջ լավ երևույթներ են։ Մարդիկ, որոնք սա հասկանալ չեն կարողանում, պարզապես բարոյապես հաշմանդամ են, ու իմաստ չունի իրենց թույլ տալ, որ իրենց տկար տեսողությամբ հարցականի տակ դնենք այն, ինչն ակնհայտ երևում է։ Այսպիսով, օբյեկտիվ բարոյական արժեքների գոյությունը հիմք է ծառանում Աստծո գոյությունն ապացուցելու համար։

Եկե՛ք դիտարկենք բարոյական պարտավորվածության բնույթը։ Ի՞նչն է որոշակի գործողություններ ճիշտ կամ սխալ դարձնում մեզ համար։ Ո՞վ կամ ի՞նչն է մեզ վրա բարոյական պատասխանատվություն դնում։ Այդ ինչո՞ւ մենք պետք է որոշակի արարքներ անենք ու որոշակի արարքներ չանենք։ Որտեղից է այդ «պետք է»-ն ծագում։ Ըստ ավանդության՝ մեր բարոյական պարտավորվածությունները մեզ վրա դրվել են Աստծո բարոյական պատվիրանների շնորհիվ։ Բայց եթե մենք մերժում ենք Աստծո գոյությունը, ապա բարոյական պարտականության, ճիշտ ու սխալի իմաստային գաղափարը դժվար է գիտակցել։ Ինչպես Ռիչարդ Թեյլորն է բացատրում․ «Պարտականությունը մի բան է, որը պարտք ենք, իսկ ինչ-որ բան պարտք են լինում միայն մարդուն կամ մարդկանց։ Մեկուսության մեջ պարտականություններ չկան․․․ Քաղաքական կամ օրենսդրական պարտավորվածությունները բավականին ակնհայտ են․․․ Նմանապես, սրանցից բարձրարժեք պարտավորվածության գաղափարը, որին կոչում ենք բարոյական պարտավորվածություն, բավականին հստակ է ու չվիճարկվող, եթե հաշվի առնենք, որ օրենքներ տվողը՝ օրենսդիրը, ավելի բարձր է այս պարագայում․․․ քան սովորական պետական գործիչները։ Այլ կերպ ասած՝ մեր բարոյական պարտավորվածությունները․․․ կարելի է ընկալել որպես Աստծուց տրված նորմեր։ Սա պարզ բացատրում է, թե ինչու մեր բարոյական պարտականություններն ավելի են մեզ մտերմացնում, քան քաղաքական պարտականությունները․․․ Բայց ինչպե՞ս վարվենք, եթե այս օրենսդիրը, որը վեր է մարդկանցից, այլևս հաշվի չի առնվում։ Արդյո՞ք բարոյական պարտականության գաղափարը շարունակում է իմաստ ունենալ։ Բարոյական պարտականությունների գաղափարն Աստծո գաղափարի անբաժան մասն է։ Բառերը մնացել են, սակայն իրենց իմաստն այլևս չկա»։ [14]

Այս ամենից հետևում է, որ բարոյական պարտավորվածություններն ու ճշտի ու սխալի ընկալումներն Աստծո գոյությունն անհրաժեշտ են դարձնում։ Անկասկա՛ծ, մենք ունենք նման պարտականություններ։ Կանադական մի համալսարանում դասախոսություն տալիս ես նկատեցի Սեռական ոտնձգությունների ու տեղեկատվության կենտրոնի կողմից պատի վրա փակցված մի հայտարարություն, որում ասվում էր․ «Սեռական ոտնձգություն․ ոչ ոք իրավունք չունի բռնաբարել երեխաներին, կանանց ու տղամարդկանց»։ Մեզանից շատերը գիտակցում են, որ այս պնդումը ճիշտ է։ Բայց աթեիստը չի կարող բացատրել, թե ինչու մի անձը իրավունք չունի մեկ այլ անձի վրա բռնանալու։ Բարոյական պարտավորվածության աղբյուրի վերաբերյալ հարցի լավագույն պատասխանն այն է, որ բարոյապես ճիշտ ու սխալ արարքները համապատասխանաբար համաձայնության կամ անհամաձայնության մեջ են սիրող ու սուրբ Աստծո պատվիրանների ու կամքի հետ։

Վերջիվերջո, եկե՛ք քննարկենք բարոյապես հաշվետու լինելու խնդիրը։ Այստեղ Աստծուն հավատալու զորավոր ու գործնական փաստարկ ունենք։ Ուիլիյամ Ջեյմսի կարծիքով, գործնական փաստարկները կարելի է կիրառել միայն այն դեպքում, երբ տեսական փաստարկները չեն բավականացնում հրատապ ու պրագմատիկ կարևորության հարցին լուծում տալու համար։ Բայց և ակնհայտ է, որ գործնական փաստարկները կարելի է նաև կիրառել հիմնավոր տեսական փաստարկի եզրակացությունը հաստատելու կամ այն ընդունելության արժանացնելու համար։ Հավատալ, որ Աստված գոյություն չունի, իսկ մենք բարոյապես հաշվետու չենք որևէ մեկին, բառիս բուն իմաստով ապաբարոյականացնող է, քանի որ այդ պարագայում մենք ստիպված ենք հավատալու, որ մեր բարոյական որոշումները միանգամայն անիմաստ են ու անկարևոր, քանի որ թե՛ մեր ճակատագիրը, թե՛ ողջ տիեզերքինը նույնը կլինի՝ անկախ նրանից, թե ինչ ենք անում։ Ապաբարոյականություն ասելով նկատի ունեմ բարոյական շարժառիթների կործանում։ Դժվար է ճիշտ արարքներ գործել, երբ այն սեփական շահերի զոհաբերություն է պահանջում, և դժվար է դիմակայել սխալ գործելու ցանկությանը, երբ այդ ցանկությունն ուժգին է, ու միևնույն ժամանակ հավատալ, որ ինչ էլ որ անես կամ որոշես, որևէ նշանակություն չի ունենալու։ Ինչպես Ռոբերտ Ադամսն է նկատում․ «Եթե մտածենք, որ այս տիեզերքի պատմության ընթացքը դժվար թե մի օր լավը դառնա, անկախ նրանից, թե ինչեր ենք անում, բարոյական կյանքի նկատմամբ պարզապես ցինիկ դատարկության զգացում է առաջ գալիս, որն անարժեք է դարձնում որևէ անձի բարոյական նկրտումներն ու բարոյական կենսակերպի հանդեպ հետաքրքրությունը»։ [15] 

Ի հակադրություն սրա՝ ոչ մի այլ բան այնքան չի ամրապնդում բարոյական կենսակերպը, որքան այն հավատքը, որ մի օր ամենքս պատասխան ենք տալու մեր արարքների համար, և որ մեր որոշումները կարող են լավ փոփոխություններ բերել։ Հետևաբար, թեիզմը բարոյապես առաջադիմություն ապահովող հավատ է, և սա, աթեիզմում այս դրույթը հաստատող տեսական փաստարկների բացակայության պարագայում, գործնական հիմքեր է առաջադրում Աստծուն հավատալու համար ու մղում է, որ ընդունենք վերևում իմ առաջադրած երկու տեսական փաստարկների եզրակացությունները։

Վերջում ամփոփենք, որ աստվածաբանական մետաէթիկական հիմքերը անհրաժեշտ նախապայմաններ են բարոյական գիտակցության համար։ Եթե Աստված գոյություն չունի, ապա միայն տրամաբանական է մտածել, որ օբյեկտիվ բարոյական արժեքներ գոյություն չունեն, որ մենք բարոյական որևէ պարտականություն չունենք, և որ մեր կյանքերի ու արարքների համար որևէ մեկին բարոյապես հաշվետու չենք։ Բարոյական տեսանկյունից չեզոք աշխարհի սարսափելի իրականությանը մենք արդեն ականատես ենք եղել։ Սակայն, եթե մյուս կողմից հավատանք, որ օբյեկտիվ բարոյական արժեքներ ու պարտականություններ կան, ինչը ռացիոնալ է թվում, ապա մենք լավ հիմքեր ունենք Աստծո գոյությանը հավատալու համար։ Ի հավելումն սրա՝ մենք ունենք հզոր ու ազդեցիկ գործնական պատճառներ թեիզմին անցնելու համար՝ շնորհիվ այն կազդուրիչ ազդեցության, որը ծնում է բարոյապես հաշվետու լինելու համոզմունքը։ Հետևաբար, մենք իրապես բարի ու լավը լինել չենք կարող առանց Աստծո, իսկ եթե մենք մի փոքր էլ կարողանում ենք լավը լինել, դա ապացուցում է Աստծո գոյությունը։  

• [1] Միքայել Ռուզ, «Դարվինյան Պարադիգմա», գլուխ՝ «Էվոլյուցիայի տեսությունն ու քրիստոնեական բարոյագիտությունը» (Լոնդոն, 1989), Էջեր՝ 262, 268-9։
• [2] Ռիչարդ Թեյլոր, «Էթիկա, հավատք ու բանականություն» (Ինգլվուդ Քլիֆս, 1985), Էջեր՝ 2-3։
• [3] Նույն տեղում, էջ՝ 7։
• [4] Փոլ Կուրց, «Արգելված պտուղ» (Բուֆալո, 1988), էջ՝ 65։
• [5] Նույն տեղում, էջ՝ 73։
• [6] Փիթեր Հաասի քննադատական ակնարկը «Բարոյականությունն Աուշվիցից հետո, նացիստական էթիկայի ծայրահեղ մարտահրավերը» (Ֆիլադելֆիա, 1988), Ռ. Լ. Ռուբենշտայնի կողմից, «Կրոնի Ամերիկյան Ակադեմիայի ամսաթերթ 60» (1992), էջ՝ 158։
• [7] Ֆյոդոր Դոստոևսկի, «Կարամազով եղբայրներ» (Նյու Յորք, 1957), գլուխ 6։
• [8] Ռիչարդ Վուրմբրանդ, «Քրիստոսի համար չարչարվածը» (Լոնդոն, 1967), էջ՝ 34։
• [9]Կայ Նիլսեն, «Ինչո՞ւ պետք է բարոյական լինեմ», Ամերկյան Փիլիսոփայական եռամսյա թերթ, 21 (1984), էջ՝ 90։
• [10] Ստյուարտ Իսթոն, «Արևմտյան ժառանգությունը», (Նյու Յորք, 1966), էջ՝ 878։
• [11] Ջոն Հիք, «Աստծո գոյության փաստերը», (Նյու Յորք, 1971), էջ՝ 63։
• [12] Ռ.Զ. Ֆրիդման, «Արդյո՞ք «Աստծո մահը» նշանակություն ունի», Միջազգային Փիլիսոփայական եռամսյա թերթ 23, (1983), էջ՝ 322։
• [13] Միքայել Ռուզ, «Դարվինիզմի պաշտպանություն», (Լոնդոն, 1982), էջ՝ 275։
• [14] Թեյլոր, «Էթիկա, հավատք ու բանականություն», էջեր՝ 83-4։

[15] Ռոբերտ Մերիհյու Ադամս, «Ռացիոնալ միտք ու կրոնական հավատ» գրքից՝ «Թեիստական հավատքի բարոյական փաստարկները» (Նոտր դամ, 197